Het antwoord op de veranderende wereld beginnen we steeds meer met elkaar te ontdekken. Digitalisering, energietransitie en een krappe arbeidsmarkt zijn aan de orde van de dag. Werkgevers, werknemers, onderwijsinstellingen en overheid zijn continu op zoek naar antwoorden, oplossingen en creatieve ideeën om te zorgen dat we toekomstbestendig en wendbaar blijven. Zijn we ooit klaar? Volgens mij zijn we pas klaar als we beseffen dat we nooit klaar zijn; verandering is de enige constante.

Een brief en cv-selectie plus twee sollicitatiegesprekken is nog steeds gemeengoed om een keuze te maken wie de nieuwe collega wordt. Het probleem met deze traditionele manier van personeelselectie is echter dat de kandidaat die zichzelf het beste presenteert en het meeste lijkt op de interviewer, omdat hij bijvoorbeeld hetzelfde heeft gestudeerd of een gelijkwaardig loopbaanpad kent, vaak de voorkeur krijgt.

Lief zijn voor anderen. Dat was de boodschap van zijn moeder voor hem en is nu zijn boodschap voor de natuur. Want: “Als wij lief zijn voor de natuur, dan is de natuur ook lief voor ons. En daar gaat het om.”

Om Nederland te verduurzamen is decentrale energieopwekking door middel van zonnepanelen en windenergie nodig. Een nieuwe manier om groene stroom te delen met andere burgers is coöperatief opwekken en het vervolgens lokaal afnemen.

In Nederland wekken burgers in een coöperatie aan de hand van gezamenlijke zonnepanelen en windenergie groene stroom op die inwoners uit de regio op hun beurt kunnen afnemen. André Dippell is directeur van om | nieuwe energie, al 4 jaar lang het duurzaamste collectief door de Consumentenbond, gevormd door energiecoöperaties: “De coöperaties ontstaan door burgers die hebben besloten de regio te verduurzamen en gezamenlijk energie op te wekken. Het is heel mooi om te zien dat zij het heft  in eigen hand willen nemen. Ze profiteren er zelf van, maar hun omgeving ook. We doen het wat dat betreft  met en voor elkaar.”

Inmiddels zijn er landelijk zo’n veertig coöperaties. Een voordeel van decentrale opwekking is dat het elektriciteitsnet ontlast wordt en er geen sprake is van energieverlies tijdens het transport, aangezien de energie op dezelfde plek wordt gebruikt. “Het is onze intentie om de energietransitie in Nederland op een andere manier te versnellen”, legt Dippell uit. “Een burgerinitiatief verenigd in een coöperatie hoeft , in tegenstelling tot reguliere leveranciers, geen winst te maken. Het verdiende geld wordt direct door ons geïnvesteerd in nieuwe duurzaamheidsprojecten en het verlagen van de energietarieven. Op die manier wordt groene energie voor iedereen bereikbaar.” 

Volgens Dippell heeft lokaal opgewekte energie de toekomst. “Het is inmiddels duidelijk dat we zonder decentrale opwek de klimaatdoelstellingen niet halen. Deelnemers dragen direct bij aan regioverduurzaming, stimuleren de lokale economie en sociale cohesie. En als afnemer kun je zien waar je energie vandaan komt. Want het is soms nog maar de vraag waar die vandaan komt. Soms wordt die via certificaten ingekocht of vanuit Rusland naar Nederland getransporteerd. Dat moet van ver komen en is lang niet altijd zo groen. Lokaal opwekken is wat dat betreft  een stuk duurzamer.” 

Wat is de toekomst van grasmaaiers?
“Steeds meer apparaten worden elektrisch, kijk maar naar de ontwikkeling in de automotive sector en de opkomst van elektrische auto’s. Ook de toekomst van grasmaaiers is elektrisch. Bijkomend voordeel is dat de apparaten daarmee een stuk stiller worden.” 

Wat zijn de voordelen van een robot-grasmaaier?
“Een robotgrasmaaier is dus stiller, maar bespaart je ook een hoop tijd. Bij een traditionele grasmaaier moet je namelijk zelf aan het werk, terwijl een robot het werk voor jou doet. Je kunt dus lekker met je drankje op het terras zitten terwijl de robot je gazon maait. Je kunt dit bovendien instellen, zodat het gras bijvoorbeeld in de ochtend voordat je een feestje geeft gemaaid wordt. Andere handigheidjes zijn dat een robot stopt zodra hij iets raakt, dat hij waterdicht is en dus in elk weertype kan maaien en dat hij zelf naar zijn laadstation toegaat als hij bijna leeg is.” 

Waarom is een robotgrasmaaier duurzamer dan een traditionele grasmaaier?
“Omdat de robotgrasmaaier elektrisch is, verbruikt hij geen fossiele brandstoff en waarmee hij een stuk beter is voor het milieu. Ook heeft de robotgrasmaaier een bijzondere techniek die multchen heet. Normaal gesproken moet je het bakje van de grasmaaier zelf legen, maar een robot maait het gras heel fijn en laat het vervolgens tussen het gemaaide gras vallen. Dit werkt als bemesting en daarmee is het ecosysteem rond.” 

Wanneer je opgroeit op het Friese platteland, je grootvader een biologische kruideniers-winkel heeft en je wordt opgevoed met een milieubewuste kijk op voeding, kan het niet anders dan dat je daar zelf ook grote belangstelling voor ontwikkelt. Dat is precies wat gebeurde bij Rens Kroes. Tegenwoordig woont ze niet meer op het platteland; vorig jaar was het nog New York, nu verblijft ze permanent in Amsterdam. Ze werkte een tijd in een obesitaskliniek en runde drie jaar lang een eigen voedingspraktijk, maar besloot daarna een nieuwe business te starten; inmiddels houdt ze haar eigen voedingsblog renskroes.com bij, heeft ze vier kookboeken en een lifestyleboek geschreven én runt ze haar eigen duurzame webshop, Powerfoodies Market, met voedingsmiddelen en goodies. 

Duurzaamheid is een groot thema binnen zowel het zakelijke- als privéleven van Rens. “Ik heb een holistische kijk op het leven. Je moet niet alleen goed voor jezelf zorgen, maar ook voor anderen en de aarde. Hoe doe je dat? Wat kan je zélf doen om aan het milieu bij te dragen? Veel mensen denken dat ze in hun eentje geen verschil kunnen maken, maar het kan wel! Ik vind het belangrijk dat mensen zich daar bewust van zijn. Over het algemeen ben ik erg optimistisch ingesteld, maar omtrent duurzaamheid moeten we echt even realistisch zijn en dingen anders gaan aanpakken.”

Helaas is duurzaam consumeren van voedsel nog niet de standaard in Nederland. Wel denkt Rens dat het een blijvende en stijgende trend is. “Eerlijk is eerlijk; ik leef wel in een bubbel. De mensen om mij heen in de steden zijn er veel mee bezig. Daar is het aanbod ook veel groter dan op het platteland. Veganistische restaurantjes, duurzame supermarkten… Ik hoop echt dat dit zich gaat uitbreiden naar de rest van het land. Wat zeg ik? De wereld! Want wij kunnen nog zo weinig vlees eten; in China bijvoorbeeld eten ze het steeds meer. Ik blijf het een lastig onderwerp vinden, maar laten we dan in ieder geval proberen het op kleine schaal zo duurzaam mogelijk te doen. En dat begint bij jezelf.”

Wat doet Rens dan om voeding zo duurzaam mogelijk te consumeren? “Natuurlijk doe ik dingen zoals afval scheiden, een eigen boodschappentas meenemen en producten kopen met zo min mogelijk plastic er omheen. Maar ik denk dat het vooral goed is om een stap terug te doen en te beginnen bij het begin; je bewust worden van wat je eet. Duurzaam bezig zijn met voeding kost niet per se meer geld, eerder meer tijd. Tijd om na te denken over wat je eet, waar die producten vandaan komen en om dan een bewuste keuze te maken. En die tijd moet je maken, vind ik. Het is belangrijk dat je je zelf goed voedt en bijdraagt aan een betere wereld. Ik ben echt voorstander van een plantaardige levensstijl; door minder vlees en meer plantaardige, lokale en seizoensgebonden producten te eten,  doe je de natuur een groot plezier. Jezelf ook trouwens!”

Steeds meer bedrijven en organisaties nemen hun verantwoordelijkheid om zo milieubewust mogelijk vastgoed te gebruiken. Maar op het pad naar een volledig uitstoot-neutrale, circulaire en klimaatbestendige gebouwde leefomgeving zijn we nog niet halverwege. “We zijn flink bezig, maar als land zijn we nog niet helemaal volwassen.”

Rik Ruigrok, eigenaar van circulair houtverwerkingsbedrijf Herso, maakt houten tafels en vloeren door middel van urban mining. 

Met hulp van BIM-systemen kan je efficiënter en ook duurzamer bouwen. “Op de bouwplaats worden soms fouten gemaakt die in de ontwerpfase al voorzien konden worden. Dan heb je dus niet alleen faalkosten,  maar vernietig je vaak ook waardevolle bouwmaterialen.”

Aan het woord is Coen van Rooyen, directeur van NVB-Bouw. “Als alle adviseurs gezamenlijk in hetzelfde digitale model werken en iemand maakt een fout, dan geeft de software dat gelijk aan. Zo voorkom je dat fouten pas tijdens de bouw ontdekt worden.”

Ook maakt BIM circulair bouwen makkelijker. “Door precies aan te geven welke materialen waar komen te zitten bouw je een gebouwenpaspoort op. Als je het gebouw jaren daarna weer gaat afbreken, kun je precies zien welk materiaal waar zit en hoe je dat weer opnieuw kunt gebruiken. Je kunt bovendien als ontwikkelaar aan de klant garanderen dat een gebouw energiezuinig is, omdat er veel meer naar het gebouw als geheel wordt gekeken. Hoe reageert de warmtepomp bijvoorbeeld op de muurisolatie?”

Circulariteit is inmiddels een dagelijks besproken onderwerp. De dialoog over het onderwerp is in volle gang, wat Michel Baars, eigenaar en directeur New Horizon, betreft  een goede ontwikkeling. Maar hij plaatst ook een kanttekening: “We moeten ervoor waken dat de essentie van een circulair economisch model niet vervaagt en niet verkeerd geframed wordt als bijvoorbeeld het simpelweg op een marktplaats zetten van materialen.” 

Die verkeerde framing vindt zich in de noe-mer duurzaamheid. “De misperceptie is dat circulariteit onderdeel is van een duur-zaamheidsmodel. De hiërarchie is echter dat circulariteit meer is dan een duurzaamheidsmodel of -hype, en dat duurzaamheid juist een onderdeel is van circulariteit. We hebben het hier over een hele andere visie op de maatschappij en economie. Het debat moet vooral hier op geijkt zijn en hoe we als samenleving mensen blijven includeren.” 

Juist de economische triggers zijn interessant voor ondernemers om de stap naar bijvoorbeeld circulaire bouwprojecten te zetten. “Ondernemers denken aan tijd, geld en risico. Duurzaamheid is vaak een minder tastbaar thema. De economische waarde van circulariteit is daarom zo belangrijk.” Maar ook de maatschappelijke impact van circulaire bouwprojecten is een belangrijk thema, bijvoorbeeld op de arbeidsmarkt: “Er zullen veel nieuwe banen ontstaan die we moeten laten invullen door mensen die nu nog niet meedoen aan circulariteit. Zo houden we iedereen betrokken.”

“Om echter de stap te zetten naar een circulaire toekomst, moet er een koploper zijn in de sector. Daarnaast moet kennis onvoorwaardelijk gedeeld worden. Het is cruciaal dat we inhoud blijven toevoegen aan de discussie.” Het belang van deze twee stappen in combinatie met helderheid over de framing van circulariteit, zullen het concept stimuleren.

Ook de overheid moet duidelijke meetpunten creëren die we kunnen vergelijken. “Zo kunnen we de progressie van circulariteit daadwerkelijk inzien. Zeker als we door maatschappelijke trends als digitalisering en robotisering straks exponentieel stap-pen kunnen maken. Je moet de werkelijke status van de transitie kunnen inzien, alsmede de samenhang tussen circulariteit en deze trends.” 

Zonnepanelen, een warmtepomp of je eigen windmolen. Er zijn steeds meer high-tech mogelijkheden om op je energierekening te besparen en bij te dragen aan een beter milieu. Maar zonder goede isolatie van je woning is het dweilen met de kraan open. 

Er zijn drie vormen van isolatie in huis: spouwmuurisolatie, dakisolatie en vloerisolatie. Stuk voor stuk hebben ze voor- en nadelen. “De keuze voor isolatie hangt natuurlijk in de eerste plaats van je woning, budget en persoonlijke voorkeuren af ”, legt Rick Takkenkamp, eigenaar van Takken-kamp Isolatie, uit. “Over het algemeen is het zo dat je met dakisolatie veel op je energierekening kunt besparen. Warme lucht stijgt namelijk op, dus als het door een goed geïsoleerd dak niet naar buiten kan, houd je de warmte beter in huis en dat merk je in je portemonnee. Maar met vloerisolatie heb je weer snel comfortgewin, omdat je direct na het aanleggen ervan al geen koude voeten meer hebt.”  

Volgens hem heeft spouwmuurisolatie het beste rendement, omdat je de investering er na drie tot zes jaar al uit hebt. Dakisolatie geeft daarentegen een wat groter kostenplatje, omdat meestal de gehele zolder wordt aangepakt met bijvoorbeeld een dakkapel en mooie afwerking zodat er een goede extra leefruimte ontstaat. Ook de techniek van isolatiematerialen staat niet stil. “We moeten van het gas af, willen steeds meer besparen en steeds minder energie verbruiken. De eisen worden hoger, maar een spouw-muur blijft wel dezelfde afmeting houden. Momenteel heeft het materiaal dat daarvoor wordt gebruikt een isolatiewaarde van 1,8, maar er wordt een nieuwe soort ontwikkeld die de waarde in een klap kan verdubbelen.” 

Het isoleren van je woning is best een grote klus. Vaak wordt het gedaan bij de aankoop van een huis. Stel iemand koopt een niet onderhouden jarendertighuis, waar moet dan op worden gelet? “Kijk vooral niet met een roze bril naar de verbouwing”, legt Takkenkamp uit. “Woningen van de jaren dertig hebben wel spouwmuren, in tegenstelling tot huizen van voor die tijd, maar vaak werd er in muren puin en ander afval gedumpt. Dit zou natuurlijk aangepakt kunnen worden met moderne spouwmuurisolatie, maar het is vooral belangrijk om met een generieke blik naar de verbouwing te kijken. Misschien moeten de oude jaren dertig dakpannen worden vervangen, moeten de houten kozijnen worden vervangen en kan de vloer ook een opknapbeurt gebruiken zodat het huis beter geïsoleerd wordt. Verkijk je er in elk geval niet op en maak eventueel een meerjarenplan.”  

Energieneutraal houdt in dat een woning net zoveel energie opwekt als dat het verbruikt en dat er op een zuinige manier met energie wordt omgegaan. Vorig jaar leek er sprake van dat iedereen maar een warmtepomp moest nemen. Het zou volgens Diederik Samson dé oplossing zijn om te besparen op de energierekening en CO2-uitstoot terug te dringen, maar daar kwam hij toch wat op terug, omdat je dan wel een ‘hysterisch goed geïsoleerde woning nodig hebt’. Takken-kamp onderschrijft dit. “Je moet eerst goed isoleren, dan komen andere hulpmiddelen zoals een warmtepomp aan bod. Zie het zo: als het koud is buiten, dan trek je toch ook niet alleen maar een dure jas aan? Dan kijk je eerst goed naar je onderkleding, boven-kleding en dan pas komt die jas. Dat geldt dus ook voor isolatie.”

Het afgelopen jaar hadden we in Nederland meer dan ooit last van de eikenprocessierups, en als we de experts mogen geloven zullen er door de klimaatverandering in de komende jaren nog veel meer vervelende insecten bijkomen die we zullen moeten bestrijden. De vraag is hoe we dat het beste kunnen doen.

Ik ben vegetariër, heb een auto met een stekker, gebruik zonnepanelen en een warmtepomp. Noem me gerust een idealist of een wereldverbeteraar, toch raak ik van de term klimaatverandering niet in paniek.

Energie opwekken aan de hand van zonnepanelen of windmolens is bij veel Nederlanders wel bekend, maar ook met aardwarmte kun je op een duurzame en lokale manier energie verkrijgen. 

Met aardwarmte kan een woning zonder gas worden verwarmd. Er wordt hiervoor vlakbij een woning tot zo’n 150 meter diepte een gat van 15 centimeter geboord waarin twee buizen de grond in gaan . Deze buizen zijn verbonden met een warmtepomp in huis die de grondwatertemperatuur gebruikt om het huis te verwarmen en er warm water van maakt. “Met aardwarmte haal je tachtig procent van je energie voor verwarmen gewoon uit eigen tuin”, legt Beerd Volkers, aardwarmte-expert uit. “Het systeem bestaat al twintig jaar, dus de kinderziektes zijn er inmiddels uit. En omdat ook de prijs van aardgas steeds hoger komt te liggen wordt het systeem vaker toegepast.” 

Bijkomend voordeel van het systeem is dat er ook mee gekoeld kan worden. “De temperatuur van het grondwater is zo’n 10 á 13 graden. Een woning kan er in de zomer zo’n 5 á 6 graden koeler mee gemaakt worden. 

Het mooie is dat de warmte uit het huis enkele maanden in de aarde wordt opgeslagen. Hiermee kan je in het najaar weer je huis verwarmen met de warmte van de zomer.” Inmiddels telt Nederland zo’n 280.000 woningen die energie verkrijgen door middel van aardwarmte en er komen jaarlijks 20.000 huishoudens bij. Belasten we de aarde niet teveel als heel Nederland over gaat op dit systeem? “Zelfs als alle huishoudens in Nederland en ook de industrie zoals de glas- en tuinbouwsector een aardwarmtesysteem zouden nemen, heeft  dit geen gevolgen voor de aardkorst, zolang je dan maar diep genoeg boort. De bodem is wat dat betreft  een heel grote warmte-accu.” 

Boyat Slat is terug op de Grote Oceaan voor een tweede poging plastic te ruimen. 

Het aantal Nederlanders met zonnepanelen op het dak is explosief gegroeid, en overal verrijzen zonneparken. Maar de zon schijnt geen 24 uur per dag, dus vraagt de opvang van de pieken en dalen in opwek om een oplossing.

De populariteit van zonne-energie heeft volgens Miro Zeman, hoogleraar Electrical Sustainable Energy aan de TU Delft, vooral te maken met de dalende prijzen door de aanvoer van goedkope zonnepanelen uit China. “De terugverdientijd is ondertussen 7 à 8 jaar, terwijl de panelen zo’n 25 jaar mee kunnen.”

Het geeft volgens Zeman, zelf al 16 jaar trotse eigenaar van zonnepanelen, bovendien ‘een fantastisch gevoel’ om bij zonnig weer je energiemeter de andere kant op te zien draaien. “Hoe geweldig is het om zelf je elektriciteit te kunnen genereren? Mensen zijn daardoor ‘prosumer’ geworden in plaats van ‘consumer’.”

Voor een verdere schaalvergroting van solartoepassingen in de bebouwde kom zijn verbeteringen van zowel het rendement als het uiterlijk van zonnepanelen nodig. Zeman: “Daarvoor is de samenwerking met architecten belangrijk. Waar hebben zij behoefte aan bij het realiseren van nieuwbouw of de renovatie van bestaande gebouwen?” 

Woningen duurzaam en aardgasvrij maken is een belangrijke opgave in Nederland, in 2050 moeten alle 7,8 miljoen woningen aardgas vrij zijn, zo verplicht het ‘Parijs-akkoord'. In het Klimaatakkoord werd vorig jaar december opgenomen dat in de periode 2019-2022 de eerste 100.000 van de 2,4 miljoen corporatiewoningen van het gas af moeten worden gehaald. Corporaties fungeren zo als ‘startmotor’ voor de grootschalige verduurzaming van de Nederlandse woningvoorraad. 

Het is de trend van het moment: efficiënt en wijs omgaan met de omgeving. Die efficiëntieslag proberen we niet alleen te maken in het kader van duurzaamheid, maar ook om economisch voordeel te behalen. Smart buildings en circulair bouwen zijn twee wij-zen waarop we in de bouw een efficiëntieslag kunnen maken.

Smart buildings, letterlijk ’slimme ge-bouwen’, beschikken over een zogeheten Gebouwenbeheersysteem (GBS). Dit systeem is een centrale monitoringstool voor alle installaties in een gebouw, zoals bijvoorbeeld verwarming, PC-netwerken, brandveiligheid, inbraakbeveiliging, verlichting, luchtbehandeling, klimaatbeheersing en kamerreseveringen. Een gebouwbeheerder kan met het systeem zien of het pand optimaal gebruikt wordt of dat bijvoorbeeld een ruimte structureel niet gebruikt wordt. Daarnaast kan hij, of zij de ideale werkplek creëren (wanneer de besproken ruimte niet gebruikt wordt zal deze vrijgegeven worden). Bovendien kan hij via het netwerk bekijken of een collega aanwezig is en waar deze werkzaam is. Maar hij/zij kan ook verschillende systemen koppelen. 

Smart buildings gaan efficiënt om met gebouwen, wat in het verlengde ligt van een circulair bouwproject. Zo’n project draait om het slim gebruiken van grondstoffen, producten en goederen, zodat deze oneindig hergebruikt kunnen worden: een gesloten kringloop. Een van de doelen is om gebouwen flexibel in te zetten, wat met een GBS meer dan mogelijk wordt gemaakt. Circulair bouwen moet bijdragen aan de ambitie om een volledig circulaire economie te zijn in 2050.

Bernard Wientjes is ongeduldig, het gaat hem te langzaam. En dat is niet zo vreemd, gezien de enorme verduurzamingsopgave binnen de bouw die hij voorstaat. “Uiteindelijk denk ik wel dat we het kunnen halen, maar dan moet er echt zo snel mogelijk begonnen worden.”

Hoe houden bedrijven het pand gezond? 
“Vastgoedeigenaren willen ge-zonde gebouwen. De WELL-cer-tificering beoordeelt een gebouw op gez ondheid en wellbeing van personeel. Deze certificering is prima, maar de gebruikers worden hier in meegenomen. Onze app maakt het mogelijk om het welzijn van de werknemers in kaart te brengen én de werkomgeving continu te meten door het gebruik van sensoren. Op basis van de gegenereerde inzich-ten worden verbeteringen aange-bracht, waardoor medewerkers in een gezondere en productievere werkplek werken.”

Welke ontwikkelingen zijn er gaande in vastgoed? 
“Door de gebruikers centraal te stellen en de inzet van slimme sensoren krijg je een gezond en duurzaam gebouw. De millennials en Generatie Z stellen hoge eisen aan gezonde en duurzame werkomgeving, zoals goede ventilatie, daglichttoetreding en een prettig binnenklimaat. Dat maakt mede een bedrijf aantrekkelijk voor deze groep.” 

Hoe kunnen bedrijven hierop inspelen? 
‘De omstandigheden zo aan te passen dat de gebruiker zich prettig voelt. Centraal staan building – zoals klimaat, geluid en licht– , business – zoals cultuur en leiderschap - en body. Onder het laatste valt fysieke en mentale gezondheid. Deze elementen kun je beïnvloeden.”