Deze heerlijke uitdrukking wordt te pas en te onpas gebruikt als we het hebben over de kinderen. Vaak zeggen we het met een vette knipoog, of op momenten dat we ze net achter het behang hebben geplakt. ‘Je krijgt er zoveel voor terug’ is er meer een om te voelen. In mijn geval in elk geval wel, ik heb twee zonen van alweer 7 en 9 jaar oud. Twee ongelooflijke boefjes die niet stil kunnen zitten. En ja, ik kan ze vaak achter het behang plakken en inmiddels voelen ze dat haarfijn aan en wordt er gewoon keihard geroepen van de ene broer naar de andere: ‘Pas op, mama is in haar behang bui!’. En dan rennen ze lachend weg. Het mooie en bijzondere van je eigen kinderen is dat ze je van de ene ‘heftige’ emotie binnen twee minuten naar een andere ‘heftige’ emotie kunnen laten gaan en dat is vertedering! Niemand kan je zo deze puurste vorm van liefde laten voelen als je eigen kinderen. Dus ja: je krijgt er inderdaad zoveel voor terug!

In deze special kun je als ouder en ‘ouder to be’ alles lezen over de wonderlijke wereld van zwanger zijn, baby’s, jonge kinderen en ouderschap. Van gezondheid voor moeder en kind tot IVF en van kinderopvang tot het financiële plaatje, het komt allemaal aan bod. Want het is een compleet nieuwe wereld die voor zowel de aanstaande papa als mama opengaat als er twee streepjes op de zwangerschapstest verschijnen. Ik ben een van de gelukkigen die van deze wereld ook haar werk heeft kunnen maken. In deze special en op onze beurs kun je je onderdompelen in alle informatie en je vooral verdiepen in alle mooie, handige en nuttige producten die je nodig hebt. En holy moly: wat heb je veel nodig als jouw wondertje zich aandient.

Veel leesplezier en ga vooral genieten van deze unieke, bijzondere tijd! Want hij is voorbij voordat je het weet. Dat is ook weer zo’n fijne uitdrukking, maar het is echt waar, de tijd vliegt voorbij!

Daniëlle Meester

Beursmanager Negenmaandenbeurs

Voetballen Evgeniy Levchenko, vader van Kiy (geboren op 08 augustus 2016)

Jullie zoon heet Kiy, hoe komen jullie op die naam?

“We hebben onze zoon vernoemd naar Kjy, die de stad Kiev stichtte. Daarmee is het meteen een verwijzing naar onze Oekraïense roots. De naam is daarbij lekker kort en uniek. Al met al waren we er snel uit dat het Kiy moest worden.”

Hoe heeft het vaderschap je leven veranderd? 

“Het vaderschap heeft me tot nu toe vooral een groot verantwoordelijkheidsgevoel gegeven. Je leert dingen beter plannen en wordt er nog volwassener van. En geduldiger. Het is al met al een leerzame ervaring.”

Hoe vind je de beste balans tussen je werk, je kinderen en je partner?

“Door goed te plannen. Mijn vriendin en ik hebben allebei te maken met onregelmatige werktijden, maar dat werkt juist in ons voordeel. Daarbij springt mijn schoonmoeder ook nog wel eens bij. En waar mogelijk nemen we Kiy gewoon mee, op reis, maar bijvoorbeeld ook naar het café. Dan leert hij meteen onder de mensen te zijn. En hij doet ook gewoon gezellig mee.” 

Wat zou je aanstaande of kersverse vaders willen meegeven?

“Zelf heb ik voor mijn gevoel te lang gewacht met kinderen krijgen, terwijl het zo’n leuke en bijzondere ervaring is. Wees niet bang of je je kind wel genoeg liefde of financiële middelen kunt bieden: dat komt vanzelf wel goed. Ga ervoor!”

Zanger Xander de Buisonjé (44), vader van Sem (14), Dex (7) en Céla-Lynn (geboren in januari 2017). 

Jullie dochter heet Céla-Lynn, hoe komen jullie op die naam?

“De zus van mijn vrouw Sophie heet Céline. Het is op haar naam gebaseerd. Bovendien hadden we kort daarvoor geluisterd naar de Belgische zangeres Selah-Sue. Toen we een tweede naam zochten kwamen we uit op Lynn en hebben dit gecombineerd met Céla.”

Hoe heeft het vaderschap je leven veranderd?

“Je bent er niet meer alleen voor jezelf, maar juist vooral voor je kinderen. Je geluk hangt van hen af. Daarover schreef ik ook het liedje ‘Mijn hart’, met daarin de tekst ‘mijn hart volledig verloren aan jou’. Kinderen zijn een deel van je.”

Hoe vind je de beste balans tussen je werk, je kinderen en je partner?

“Je moet hele duidelijke afspraken maken en schema’s opstellen. Wie brengt ze naar school? Wie haalt ze op? Wie kookt er? Dat geeft rust voor jezelf en duidelijkheid aan je kinderen. Aan de andere kant moet je superflexibel blijven en niet gefrustreerd raken als dingen anders lopen.”

Wat zou je aanstaande of kersverse vaders willen meegeven?

“Blijf vooral rustig. Ook al wordt je kind een paar keer per nacht wakker, raak niet gefrustreerd. Als je zelf rustig blijft, neemt je kind dat van je over.”

Acteur Sascha Visser, vader van Jagger George Visser (geboren op 22 juni 2017). 

Jullie zoon heet Jagger George, hoe komen jullie op die naam?

“Toen we in het proces van namen verzinnen zaten, kreeg ik inspiratie uit een documentaire. Een jongetje werd geroepen door zijn moeder, en hij heette Jagger. Ook staat het natuurlijk in verband met The Rolling Stones. Niet dat ik een enorme fan ben, maar we vonden de naam meteen heel tof. George is een verwijzing naar de moeder van Jagger, die Giorgia heet.”

Hoe heeft het vaderschap je leven veranderd? 

“Dat was vanaf het begin even schakelen. Het vraagt veel tijd en planning, waardoor ik in het begin weinig buiten kwam. Nu zitten we in het ritme en hebben we onze weg gevonden.”

Hoe vind je de beste balans tussen je werk, je kinderen en je partner?

Dat is een kwestie van continu overleggen. Ik heb weinig structuur in bepaalde periodes van mijn leven, door mijn werk. Om het toch soepel te laten verlopen, houden wij elkaar continu op de hoogte van wie wanneer een afspraak heeft. Op het moment ben ik veel van huis, waardoor Giorgia veel op haar bordje krijgt.

Wat zou je aanstaande of kersverse vaders willen meegeven?

Ik ben iemand die de dingen gewoonweg aankijkt, laat snel dingen los. Maar een goede planning maken vanaf het begin is erg belangrijk voor ons geweest. En de agenda bleek een uitstekende uitvinding!

Voor ongeveer één op de acht koppels is het moeilijker om zwanger te raken dan gedacht. Het is een onderwerp dat een grote impact heeft op je hele leven en niet iets waarover je gemakkelijk praat tijdens een verjaardagsfeestje. In Nederland zijn een aantal fertiliteitsbehandelingen mogelijk. Wat kan er hier en waarvoor ga je naar het buitenland?

Een Deense studie heeft aangetoond dat Q10 de hartfunctie versterkt en de levensverwachting van hartpatiënten verhoogt. Co-enzym Q10 werd al ruim 25 jaar gebruikt door sporters, ouderen en anderen voor een extra energieboost. Maar nu blijkt het nog andere spectaculaire kwaliteiten te hebben.

De stof ondersteunt de energiestofwisseling in alle lichaamscellen, maar het is vooral de hartspier die bijzonder positief op Q10 reageert; hartpatiënten blijken daardoor langer te leven.

Opzienbarende resultaten van de Deense studie hebben cardiologen versteld doen staan en mensen met een zwak hart nieuwe hoop gegeven: hartpatiënten die dagelijks een Q10 supplement kregen, naast hun gebruikelijke hartmedicatie, hadden een 43% lager risico aan een hartkwaal te sterven dan degenen die alleen de conventionele behandeling ontvingen. Deze studieresultaten zijn gepubliceerd in een van de meest vooraanstaande vakbladen op het gebied van de cardiologie, JACC (Journal of the American College of Cardiology). Want een natuurlijke stof die het sterfterisico van hartpatiënten bijna halveert, dat is natuurlijk wereldnieuws.

De genoemde studie staat niet op zichzelf, want een aantal jaren geleden publiceerde een groep Zweedse cardiologen en artsen hun studieresultaten over Q10. En wat bleek: Q10 heeft het vermogen het hart te ondersteunen. Dit Zweeds onderzoek werd, in tegenstelling tot de Deense, verricht onder een groep gezonde oudere mannen en vrouwen zonder enige chronische aandoening. De deelnemers werden willekeurig over twee groepen verdeeld; de ene groep kreeg dagelijks 200 milligram co-enzym Q10 en 200 microgram seleen (in de vorm van organische seleengist) toegediend kregen. De andere groep ontving capsules en tabletten zonder werkzame stof (placebo).

Erasmus MC Kankerinstituut in Rotterdam gebruikt een nieuwe vorm van bestraling bij borstkanker. Na één behandeling gaat de patiënt naar huis.

Volgens de Nederlandse Vereniging van Ziekenhuizen is er de afgelopen jaren veel vooruitgang geboekt op het gebied van patiëntveiligheid. Zo is de vermijdbare schade en sterfte teruggedrongen en is het veiligheidsbewustzijn in de ziekenhuizen toegenomen. Maar aan een aantal zaken moet in de komende jaren nog extra aandacht worden besteed. Bijvoorbeeld aan infectiepreventie, medicatieveiligheid en de veilige toepassing van nieuwe medische technologie. Uit cijfers van het Nivel blijkt dat de naleving van de richtlijnen om infecties na een operatie te voorkomen in de afgelopen jaren verbeterd is. Ook is de ziekenhuissterfte in de afgelopen jaren gedaald met 15%, door een betere behandeling van ernstige sepsis.

Daarnaast is ook de medicatieveiligheid toegenomen. “Er wordt steeds vaker gecontroleerd op medicatie bij patiënten die in het ziekenhuis worden opgenomen”, stelt professor Cordula Wagner op de website van het Nivel. Ook de controle van de medicatie na ontslag is verbeterd en ging van 25% naar 44%. Deze controle is belangrijk om ervoor te zorgen dat de medicatie ook na ontslag op een veilige manier kan worden voortgezet.

De veilige toepassing van nieuwe medische technologie laat nog wel wat te wensen over. Veel ziekenhuizen hebben niet de juiste mensen in huis om nieuwe oplossingen te implementeren en het inzetten van nieuwe technieken gaat hierdoor vaak minder snel dan verwacht. Veilige toepassing van medische technologie vraagt om een veilig product, een getrainde gebruiker en een veilige omgeving, aldus de speerpunten van het VMS Veiligheidsprogramma aan de hand waarvan ziekenhuizen de veiligheid waarborgen. Ziekenhuizen moeten dus veilige producten inkopen, hun artsen trainen om deze veilig te gebruiken én zorgen dat hun ziekenhuis voldoende uitgerust is met de juiste ICT-voorzieningen.

Om de patiëntveiligheid nog verder te verbeteren is het vooral nodig om fouten bespreekbaar te maken en transparant te zijn over de uitkomsten van onderzoeken rondom veiligheid. Alleen dan kunnen fouten in de toekomst vermeden worden.

We leven langer en overwegend in goede gezondheid. Veel aandoeningen zijn chronisch van aard geworden en dan is de kunst om voorbij de ziekte te kijken om te kunnen meedoen en het leven de moeite waard te laten zijn. Dat is niet alleen een opdracht aan de persoon-in-kwestie, maar ook aan werkgevers, professionals, mantelzorgers en vrienden.

Deze wisseling van perspectief is in de praktijk al volop gaande en de razendsnelle ontwikkelingen in de technologie zullen dit proces alleen maar versnellen. Een opname in het ziekenhuis is tegenwoordig een ultrakorte episode tussen ziekte en herstel. Meteen bewegen en actief worden is in veel gevallen het adagium. Technische tools helpen om zorg op maat te bieden. Een mooie ontwikkeling.

Daarnaast gaat het om de vraag: hoe willen wij ons leven leven? Die vraag is voor ieder van ons anders. Hoe lang doorgaan met behandeling kan, mag, of moet kan niet in algemene zin worden beantwoord, maar zal van geval tot geval tot een ander antwoord leiden. We moeten wég van de trend naar meer uniformering en standaardisering en toe naar zorg die passend is voor het individu. Zorg op maat dus en technologie gaat daar – als gezegd – bij helpen.

Er zijn verschillende opvattingen over wat het goede is in een bepaalde situatie en daar zal in de praktijk van zorg en hulp steeds meer rekening mee gehouden moeten worden. Het vraagt van professionals én van cliënten en patiënten én hun naasten dat zij in gesprek gaan met elkaar over wensen en verwachtingen. De slogan ‘betere zorg begint bij een goed gesprek’ is treffend en ook een dringende oproep om de waarde van verschil onder ogen te zien en daar naar te handelen. 

De waarde van verschil verwijst ook naar een andere opdracht: het terugdringen van ongewenste verschillen. Ondanks de goede prestaties van de Nederlandse gezondheidszorg weten teveel mensen de weg naar de zorg niet goed te vinden. Ze blijven verstoken van de juiste hulp of raken verloren in een web van regelingen en ingewikkelde formulieren. Het is goed om nieuwe technologie ruim baan te geven, maar het is belangrijk om daarbij de ethische afwegingen een centrale plaats te geven en het is essentieel om in te zetten op het verminderen van ongewenste verschillen. Wij kunnen het ons niet veroorloven om mensen die - om welke reden dan ook - niet goed voor zichzelf kunnen zorgen en de weg niet kunnen vinden, in de kou te laten staan.

Prof.dr.Pauline Meurs, voorzitter Raad voor Volksgezondheid en Samenleving

De vooruitzichten zijn verontrustend: steeds meer Nederlanders krijgen last van bijziendheid. Heeft dat misschien te maken met het massale gebruik van beeldschermen? Het antwoord is ja en wordt onderschreven door verschillende oogheelkundigen.

Bijziendheid betekent dat je dichtbij scherp ziet, maar slecht op afstand. Deze manier van kijken is sterk beïnvloed door onze smartphones en computerschermen. Onze ogen worden steeds meer afgestemd op ‘dichtbij kijken’. Bijziendheid ontstaat als het oog langwerpiger wordt, doordat de achterkant van het oog naar achteren groeit. Het brandpunt van het beeld bereikt dus niet de juiste plek in het oog, maar belandt voor het netvlies en dat geeft dat wazige beeld bij afstandskijken. Zo’n beeld kan dan alleen met brillenglazen of contactlenzen worden aangepast.

De remedie? Het ‘beeldscherm turen’ meer afwisselen met op afstand lezen en kijken.

“Waarom worden we oud?”,  vroeg ik aan de professor. “Omdat u ademt”, antwoordde hij.

Huh? Dat antwoord zag ik niet aankomen. “Maar waarom word ik dan niet gezond oud?”

“Omdat u maar blijft ademen.”

“Maar als ik niet adem, ga ik dood.”

“Juist!” De professor lachte.

Ik zuchtte, dit werd geen makkelijk interview. Niet dat ik dat had verwacht bij een geneticus van het Erasmus MC. Maar komaan, hij moest niet in raadselen spreken. “Leven is risico lopen mevrouw. En ademen verhoogt het risico op DNA-schade, elke minuut opnieuw.”

Het werd een van de meest interessante gesprekken ooit. De hoogleraar moleculaire genetica deed onderzoek naar herstelmechanismen van het DNA. Oftewel: hij onderzocht de sleutels naar langer en gezonder leven. Want wie DNA kan repareren, heeft de reparatiesleutels van de eeuwige jeugd in zijn bezit. Vooraf zat ik dus flink te fantaseren. Welk DNA-herstel zou ik willen laten plegen? Mijn slechte ogen? Vollere boezem? Graag! Eerst de quick wins; daarna de chronische zaken.

Maar ineens ging het gesprek een andere kant op, niet naar de eeuwige jeugd maar naar de dood. Hoe zat dat? Hij legde het simpel uit: we hebben zuurstof nodig voor de verbranding van voeding. Maar bij die verbranding komen vrije radicalen vrij. In die zin is ons lichaam letterlijk een kacheltje; de lucht en het hout zijn nodig om te branden. Maar elk fikkie veroorzaakt rook; vrije radicalen. En die afvalstoffen beschadigen je lichaamscellen met als gevolg verkeerde celdelingen of verouderingsziektes.

“Je DNA loopt per dag duizenden en duizenden beschadigingen op in elke cel van je lichaam. Kijk maar, het is ook bij jou te zien. Je hebt een pigmentvlek op je wang.” Autch! De man wees me erop dat ik hier voor zijn ogen zat weg te roesten! 

We beschadigen onszelf omdat we ademen en veroorzaken dus onze eigen ondergang, is dat niet triest? “Nee”, antwoordde hij. “We zijn in de natuur niet voor de eeuwigheid bestemd. Elk organisme sterft en maakt plaats voor een nieuwe generatie. Het klinkt tegenstrijdiger dan het is. Leven is risico lopen. Letterlijk, want je DNA-schade wordt elke dag groter.”

Leven met schade. Toen ik even op dat idee kauwde, vond ik het ineens enorm troostend. Al dat jagen naar jonger, sneller, strakker en fitter – het was eigenlijk zo vermoeiend! Moest je niet vooral zorgen voor een mooi vuur in je leven?

Leven is risico lopen, littekens incasseren en lessen leren. Ziekte en tegenslag horen daar helaas bij. Maar feestjes vieren ook. En juist daarom is het zo bemoedigend dat wetenschappers en onderzoekers al die vraagstukken proberen op te lossen. Ondertussen doe ik zelf mijn best met zonnebrandcrèmes, broccoli en lekker slapen. Maar toch; leven is branden. Letterlijk! 

“Mag ik nog wel wijn drinken? Of richt ik dan nog meer schade aan?” 

“Met mate”, zei hij streng. “En alleen als het goede wijn is.”

José Leeuwenkamp 

Hoofdredacteur gezondNU 

Met de ijzige vrieskou in het vooruitzicht is het goed om huid en haar extra te verwennen om gezond en stralend het nieuwe jaar in te gaan.

Wat is fitheid? De meeste mensen denken vaak aan een fit lijf, maar zowel Anne Bjørndal, voorzitter van Vereniging Yogadocenten Nederland als personal trainer Carlos Lens kijken verder. Zij benadrukken, vanuit hun eigen expertise dat algehele fitheid zowel een lichamelijke als een mentale kant heeft. Al blijft fysieke fitheid vanzelfsprekend ’t zichtbaarst.

Health blogger Daisy Oppelaar van I Love Health heeft een uitgesproken mening over ontbijten: het is ontzettend belangrijk, maar ze zou het ontbijt niet per se dé belangrijkste maaltijd van de dag noemen. “Elke maaltijd is immers belangrijk om gedurende de dag voldoende energie te hebben.”

Maar ze raadt mensen wel aan om ruim te ontbijten en te lunchen en ’s avonds iets lichter te eten, conform de hoeveelheid energie die je verspreid over de dag nodig hebt. 

Er zijn verschillende soorten ontbijten: van smoothies tot brood en van fruitsalade of eieren tot een eiwitomelet.

“Variatie is the key wanneer je het over een gezond eetpatroon hebt”, aldus Oppelaar. “Maak de ene dag een bakje havermout met fruit, de andere dag yoghurt met muesli en fruit of een groene smoothie en weer een andere dag een omelet met groenten. Af en toe een boterham kan natuurlijk ook prima.”

Tips en tricks voor een goed en gezond ontbijt? Ook hier geldt: variatie is essentieel.  

Oppelaar: “Zorg altijd voor een volle fruitschaal en een aantal andere basis ingrediënten zoals havermout, muesli, (plantaardige) zuivel en noten. Kies elke dag iets anders lekkers uit de fruitschaal en maak zo elke dag een andere combinatie van al je basis ingrediënten.” Op die manier is het dan makkelijk om gevarieerd te ontbijten, maar ook om snel een gezond ontbijt te maken. 

“Deze ontbijtjes maak je in een handomdraai. Ze kunnen echt allemaal in 2 minuten op tafel staan. Zelfs een groene smoothie – die voor veel mensen veel werkt lijkt – is zo klaar. Je neemt een banaan, een handje spinazie, wat blauwe bessen en een schep havermout en blenden maar. “

Gevarieerd ontbijten lukt makkelijk als je altijd vers fruit, de eerdergenoemde basis ingrediënten, crackers, brood in de vriezer en een doos eieren of fles eiwit in huis hebt. Ontbijt-ze!

We hebben koolhydraten nodig als energiebron, maar onbewust zijn we steeds meer koolhydraten gaan eten. Veel meer dan we eigenlijk nodig hebben. “Dit constateer ik vooral als er sprake is van overgewicht”, aldus diëtiste en diabetesverpleegkundige Harriet Verkoelen.

Het nieuwe jaar staat weer voor de deur. Dat betekent dat ik links en rechts al een paar weken hoor “vanaf 1 januari ga ik beginnen met afvallen, sporten, stoppen met roken of eindelijk eens tijd voor mezelf maken”.

Mijn vraag is altijd “waarom wacht je daarmee tot 1 januari?”. Ik zie om me heen dat de mensen zich nog even lekker een paar weken vol willen eten om zich vervolgens zo ellendig te voelen op 1 januari, als de extra kilo’s zichtbaar zijn geworden en de kater van de vorige dag niet weg te paracetamollen is.  Op de weegschaal kom je tot de conclusie dat je meer kilo’s aan bent gekomen dan gehoopt, en dat terwijl je voor de kerst eigenlijk al een paar kilo te zwaar was. Nou, dan maar snel een ongezond crash dieetje doen of een zogenaamd gezond sap kuurtje van 10 dagen om alles er zo snel mogelijk weer af te krijgen en zo jojoën we het hele jaar door met slanke periodes voor de zomer. Tijdens de zomer genieten we allemaal weer van net even te veel drank, sigaretten en andere versnaperingen om op 1 januari weer tot dezelfde conclusie te komen. 

Zullen we het vanaf nu eens anders doen? Ik was precies zo, maar ik heb na jaren van crashdiëten eindelijk mijn balans gevonden. Ik ontneem mezelf niks, maar als ik een dagje chocoladerepen met wijn wegwerk, doe ik het de volgende dag gewoon echt niet.  Ik plan mijn snoepmoment in op dagen als 1e kerstdag, oud en nieuw en de verjaardag van mijn kinderen, maar de dagen ertussen eet ik heel gezond. Groenten, eiwitten, vetten en alleen in de ochtend een beetje koolhydraten. Ik geniet daardoor veel meer van een taartje of chocolade, omdat het echt een momentje is. Waarom je nog even vol eten tot het nieuwe jaar als je eigenlijk helemaal niet hoeft aan te komen tijdens de feestdagen of in de zomer? Het is niet erg om een paar wijntjes te drinken of een keer een patatje te eten. Het wordt pas erg als je dit dagelijks doet. Voel je niet schuldig als je een taartje hebt gegeten, want van schuldgevoel wordt je ongelukkig en dat resulteert in het eten van nog veel meer comfort food. De key tot een gezond en slank, maar vooral gelukkig leven, zit hem in van jezelf houden, genieten van elk moment, en niet doorslaan. 

Fajah Lourens

Actrice, model en auteur

“Grijp ’s ochtends dus niet direct naar je telefoon, maar ga bijvoorbeeld eerst rustig en bewust ontbijten.” 

De verwachting is dat in 2040 het aantal 80-plussers meer dan verdubbeld is, het aantal 65-plussers met 30% zal stijgen en het aantal 90-plussers met 17%. Om deze snelgroeiende groep ouderen zo lang mogelijk én zo goed mogelijk thuis te kunnen laten wonen wordt er steeds meer gebruik gemaakt van technologische ontwikkelingen binnen de zorg.

De kosten in de zorg blijven stijgen, evenals het personeelstekort. ICT-toepassingen kunnen hiervoor oplossingen bieden, de technische mogelijkheden zijn er. Toch staat e-health nog in de kinderschoenen. De crux? “Goede standaardisatie is essentieel.”

Diabetes is een van de meest voorkomende chronische ziekten in Nederland. De behandeling van diabetes type 1 bestaat uit een paar keer per dag insuline toedienen via injectieseren of een pompje. Baanbrekend zijn de insulineproducerende cellen uit stamcellen.

Immunotherapie wordt al jaren gezien als een veelbelovende behandeling op het gebied van kankerbestrijding, maar sinds kort wordt deze behandeling ook daadwerkelijk ingezet in het gevecht tegen kanker. Bij immunotherapie wordt het eigen afweersysteem ingezet om de kankercellen te bestrijden.

Volgens de KWF Kankerbestrijding kan dit op twee manieren: immunotherapie kan de kankercellen, die soms niet herkend worden door ons afweersysteem, zichtbaar maken zodat het systeem hierop kan reageren, maar het kan ook de activiteit van het afweersysteem versterken. Soms zit er een rem op het afweersysteem waardoor de kankercellen niet opgeruimd worden, maar immunotherapie kan deze rem als het ware wegnemen.

Vooral bij patiënten met uitgezaaid melanoom (huidkanker) zijn volgens het Nederlands Kanker Instituut al mooie resultaten geboekt. En in de toekomst zullen er hopelijk nog veel meer vormen van kanker volgen.

Bij het verbeteren van diabeteszorg lag de nadruk altijd op disease management: is de zorg goed georganiseerd? Belangrijk, maar niet voldoende. Daarom verschuift het accent naar de rol van de patiënt: hoe gaat het met jou en wat wil jij dit jaar bereiken?